აფხაზი თავადი კავკასიის საქმეთა საგანგებო რწმუნებულად დანიშნა. ფაქტობრივად, ეს იმას ნიშნავდა, რომ ოსმალეთის კავკასიური პოლიტიკის მთავარი წარმმართველი ამიერიდან ქამლათ-ფაშა მარღანია გახდა
XIX საუკუნის 70-იანი წლების ბოლოს, ოსმალეთის იმპერიის ევროპულ ნაწილში - ბოსნია-ჰერცეგოვინაში, ბულგარეთსა და მაკედონიაში, სრულიად მოულოდნელად, ვითარება უკიდურესად გამწვავდა: იმპერიის ქრისტიანმა ქვეშევრდომებმა სტამბოლის მესვეურთა მიერ გადასახადების გაზრდას აჯანყებით უპასუხეს. 1875 წელს, ბოსნიისა და ჰერცეგოვინის მკვიდრი, მართლმადიდებელი სერბები აჯანყდნენ, ხოლო ერთი წლის შემდეგ - ბულგარელები და მაკედონიელები. გარდა ამისა, აჯანყება იმხანად ოსმალეთის შემადგენლობაში შემავალ ქართულ მხარეებშიც - ლაზეთსა და აჭარაშიც დაიწყო. ეს ყველაფერი ჯაჭვური რეაქციასავით გადაება ერთმანეთს და გვარიანადაც შეაშფოთა სულთნის კარი. სტამბოლში შეიარაღებული გამოსვლების უკან რუსეთის სილუეტი დალანდეს.
მართლაც, ყირიმის ომში (1853-1856) დამარცხებული რუსეთი ოსმალეთთან რევანშის ასაღებად ყოველ ღონეს ხმარობდა. სანქტ-პეტერბურგი ცდილობდა, საერთაშორისო საზოგადოებრიობის თვალში ოსმალეთის იმიჯი იმგვარად შეელახა, რომ შემდგომში მის წინააღმდეგ ომის დასაწყებად სერიოზული საბაბი ჰქონოდა. აქედან გამომდინარე, რუსი ემისრები აქტიურად მუშაობდნენ ბალკანელ სლავებს შორის, აქეზებდნენ მათ სულთნის წინააღმდეგ ასაჯანყებლად და მერე კი ღვთის ანაბარა ტოვებდნენ. რუსთა უპირველესი მიზანი ის იყო, რომ სტამბოლი როგორმე პროვოკაციას წამოჰგებოდა და ქრისტიანთა გენოციდი მოეწყო. ბუნებრივია, ამის შემდეგ საერთაშორისო საზოგადოება რუსეთს უკვე ვეღარ გაამტყუნებდა, თუ ეს უკანასკნელი "მოძმე სლავების" დაცვის საბაბით ოსმალეთს ომს დაუწყებდა.
1876 წლის აპრილში, როცა ბულგარეთი აჯანყდა, სტამბოლი მართლაც წამოეგო რუსთა დაგეგმილ პროვოკაციას. ოსმალებმა აჯანყება სისხლში ჩაახრჩვეს და თანაც, დედაბუდიანად ამოწყვიტეს ქალაქების - კლისურასა და კოპრივშტიცას მშვიდობიანი მოსახლეობა. აღსანიშნავია ისიც, რომ ეს ყველაფერი ოსმალეთის არმიის „კავკასიურმა ნაწილებმა" აღასრულეს, რომლებიც 1864-1867 წლებში კავკასიიდან გადმოსახლებული ჩერქეზებისა და აფხაზებისაგან შედგებოდა. ამ „კავკასიურ ნაწილებს" აფხაზი ქამლათ-ფაშა მარღანია (მაანი) და უბიხი ზექერია დაგუმოყვა სარდლობდნენ.
ამგვარად, რუსების ვარაუდი გამართლდა. მშვიდობიან ბულგარელთა გაჟლეტაზე საერთაშორისო საზოგადოებამ თვალი აღარ დახუჭა; გენოციდი დაგმეს იმჟამინდელმა ცნობილმა საზოგადო და პოლიტიკურმა მოღვაწეებმა, მწერლებმა და ჟურნალისტებმა. ამავდროულად, ოსმალეთის იმპერიის ტახტზე აბდულჰამიდ II ავიდა და ევროპელებმაც მომხდარზე რეაგირება სწორედ მას მოსთხოვეს. ახალი სულთანი, წინამორბედებისგან განსხვავებით, ბრწყინვალე დიპლომატი გამოდგა. ყველას აღუთქვა, რომ პირადად გამოიძიებდა ბულგარელთა გაჟლეტის საქმეს. ამავე დროს, მან ქამლათ-ფაშა მარღანია დააჯილდოვა და დააწინაურა კიდეც. აფხაზი თავადი კავკასიის საქმეთა საგანგებო რწმუნებულად დანიშნა. ფაქტობრივად, ეს იმას ნიშნავდა, რომ ოსმალეთის კავკასიური პოლიტიკის მთავარი წარმმართველი ამიერიდან ქამლათ-ფაშა მარღანია გახდა.
აღსანიშნავია, რომ აბდულჰამიდ II ტახტზე ასვლამდეც კარგად ხვდებოდა რუსთა ჩანაფიქრს, რევანშის აღების თაობაზე. მან ისიც გათვალა, რომ ადრე თუ გვიან, სანქტ-პეტერბურგი ომის დასაწყებად ევროპისგან დასტურს მიიღებდა და გადაწყვიტა, რომ დაზვერვა აემოქმედებინა. ტრადიციულად, რუსეთის იმპერიის ყველაზე სუსტ წერტილს კავკასია წარმოადგენდა. ამავდროულად, იქ ბევრი მუსლიმანი ცხოვრობდა და აქედან გამომდინარე, ოსმალო ემისრებს წარმატება თითქმის გარანტირებული ჰქონდათ. აქვე უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ ოსმალეთში იმყოფებოდა მილიონამდე ჩრდილოკავკასიელი მუჰაჯირიც. რუსეთის წინააღმდეგ „ფარულ ომში" ამ ხალხს სტამბოლისთვის განუზომელი დახმარების გაწევა შეეძლო. სწორედ ეს გაითვალისწინა აბდულჰამიდ II-მ, როცა კავკასიური საქმეები აფხაზ ქამლათ-ფაშა მარღანიას ჩააბარა.
კავკასიის შავიზღვისპირეთში, კერძოდ - აფხაზეთში, იმხანად არსებული საერთო ვითარება ოსმალური დაზვერვისთვის ძალიან ხელსაყრელი იყო: რუსები ცდილობდნენ, იქიდან ქართველები და აფხაზები საბოლოოდ გაეძევებინათ, ხოლო მათ ნასახლარებზე კაზაკები ან იმპერიისადმი ლოიალურად განწყობილი უცხოტომელი კოლონისტები დაემკვიდრებინათ. ბუნებრივია, ეს ქართველებისა და აფხაზების დიდ უკმაყოფილებას იწვევდა, რაც ზოგჯერ შეიარაღებულ წინააღმდეგობაშიც კი გადაიზრდებოდა ხოლმე, თუმცა 1867 წლის შემდეგ, მასშტაბური გამოსვლები აღარ მომხდარა. ამავდროულად, ცარიზმის მესვეურები, როგორც წესი, ძალზე აქტიურად მუშაობდნენ აფხაზებსა და ჩვენს შორის მტრობის გასაღვივებლად.
1877 წლის დასაწყისში, როდესაც ევროპაში ყველასათვის ცხადი იყო, რომ რუსეთი „ერთმორწმუნე სლავების დაცვის" საბაბით ოსმალეთში მალე შეიჭრებოდა, აფხაზეთში გავრცელდა ქამლათ-ფაშა მარღანიას მოწოდება, რომელსაც ოსმალეთის სამსახურში მდგარი, სამშობლოში მალულად დაბრუნებული მუჰაჯირები ავრცელებდნენ. ეს ხალხი განსაკუთრებით აქტიურობდა აბჟუაში (ამჟამინდელი ოჩამჩირისა და გულრიფშის ტერიტორია) და გუმაში (დღევანდელი სოხუმის საქალაქო საბჭო) - იქ, სადაც ომის დაწყების შემთხვევაში, ოსმალები დესანტის გადმოსხმას გეგმავდნენ. გარდა ამისა, ამ მხარეებში იმხანად აფხაზები შედარებით კომპაქტურად სახლობდნენ. აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ ქამლათ-ფაშას მოწოდება ძირითადად, ზეპირად ვრცელდებოდა, თუმცა ხალხის დასაწმუნებლად მუჰაჯირებს თან ჰქონდათ ოსმალურად ნაწერი ფირმანებიც, სადაც ღმერთმა უწყის, რა ეწერა სინამდვილეში.
ქამლათ-ფაშას წარმოგზავნილი მუჰაჯირები აფხაზებს არწმუნებდნენ, რომ დიდი სულთანი მზად იყო, მათ თავისუფლებისათვის ბრძოლაში დახმარებოდა: "ოსმალეთში გადახვეწილი ჩვენი თანამემამულეები მზად არიან, იარაღი აიღონ ხელში და შავი ზღვა გადმოლახონ იმისათვის, რომ დედა-სამშობლო რუსებისაგან გაათავისუფლონ; რა თქმა უნდა, სულთანი ყოველნაირად ხელს შეგვიწყობს, ოღონდ თქვენც მზად უნდა იყოთ იმ ღირსეული საქმის აღსასრულებლად, რასაც სამშობლოს თავისუფლებისთვის ბრძოლა ჰქვია!" - მოუწოდებდნენ ისინი ხალხს. მიუხედავად იმისა, რომ აფხაზებს მშვენივრად ახსოვდათ 1867 წელი, როდესაც ოსმალებმა აჯანყებულთა დასახმარებლად თითიც კი არ გაანძრიეს, ქამლათ-ფაშას მჭევრმეტყველურ მოწოდებას მაინც ბევრი აჰყვა. 1877 წლის მაისის თვეში, აბდულჰამიდ II-მ უკვე იცოდა, რომ აფხაზეთში დაახლოებით 20 ათასამდე კაცი გადაბირებული იყო.
აქვე, აუცილებლად უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ ზემოთ ხსენებული პროპაგანდის პარალელურად, ოსმალეთის ემისრები აფხაზთა და ქართველთა შორის შუღლის გაღვივებას დიდად უწყობდნენ ხელს. ისინი აფხაზებს ეუბნებოდნენ, რომ რუსები აფხაზეთში „ქართველების მოწვევით" იმყოფებოდნენ და შესაბამისად, ყველაფერში დამნაშავენი სწორედ ეს უკანასკნელნი გამოდიოდნენ: „ქართველებიც ქრისტიანები არიან, რუსებიც... მათ ჩვენი ამოწყვეტა სურთ, ხოლო ერთმანეთს კი ჩვენს დასანახად ექიშპებიან. გონს მოდით, აფხაზებო! დადექით სულთნის დროშის ქვეშ და გაათავისუფლეთ სამშობლო!" - ემისრების სიტყვით, ეს ყველაფერი ქამლათ-ფაშას მოწოდებაში ეწერა.
საინტერესოა, რომ სოხუმის ოლქის ჟანდარმერიამ აბჟუასა და გუმაში ოსმალეთის აგენტთა გამოჩენისთანავე, მათი მიზნებისა და ამოცანების თაობაზე ინფორმატორებისგან ყველაფერი დროულად შეიტყო, თუმცა არავითარი კონტრზომები არ მიუღია - „ამ ეტაპზე მათი ქმედებები აღკვეთას არ საჭიროებს... ოღონდ, ბრძანება გავეცი, რომ არც ერთ აგენტს ჩვენებმა თვალი არ მოაშორონ" - სწერდა ოლქის სამხედრო განყოფილების უფროსი, გენერალ-ლეიტენანტი პავლე კრავჩენკო კავკასიის მეფისნაცვალს - დიდ თავად მიხაილ რომანოვს. რუსების ჩანაფიქრით, ოსმალური აგენტურის საქმიანობა საბოლოოდ მაინც მათ წისქვილზე დაასხამდა წყალს.
1877 წლის 29 აპრილს, გუდაუთაში ოსმალური არმიის მრავალრიცხოვანი დესანტი გადმოსხდა, რომელიც აფხაზი მუჰაჯირებისგან შედგებოდა და რომელსაც, რაღა თქმა უნდა, ქამლათ-ფაშა მარღანია სარდლობდა. გუდაუთის რუსული გარნიზონი მტერს ისე დანებდა, თოფიც არ გაუსროლია. ქამლათ-ფაშამ გუდაუთელები სანაპიროზე შეკრიბა და მგზნებარე სიტყვით მიმართა. მან განაცხადა, რომ სულთან აბდულჰამიდს ყელში ამოუვიდა რუსების თვითნებობა და გადაწყვიტა, გიაურებისათვის ჭკუა ესწავლებინა: „გარდა აფხაზეთისა, ომი მიმდინარეობს ბალკანეთშიც. დიდია ძალა სულთნისა და მას გიაურები წინ ვერ აღუდგებიან!" - გულში მჯიღს იცემდა აფხაზი თავადი.
იმავე საღამოს, თითქმის მთელ აფხაზეთში - სოჭიდან ღალიძგამდე - ანტირუსული აჯანყება დაიწყო. მარღანიას დესანტი სოფლებში გაიფანტა და წინასწარ შემუშავებული გეგმის თანახმად, ყველა მომხრე დარაზმა. ამავდროულად, ოსმალურმა ხომალდებმა ზღვიდან ცეცხლი გაუხსნეს სოხუმს. მალე ბესლეთის მხრიდან ქალაქში შემოიჭრნენ გუმისთელი მეამბოხეები და ბრძოლები უშუალოდ ქუჩებში გაჩაღდა. გარნიზონმა ვერ შეძლო მათი მოგერიება და უდიდესი დანაკარგების ფასად, კოდორის მიმართულებით უკან დაიხია. თავად გენერალ-ლეიტენანტი კრავჩენკო, რომელიც არყით კარგა მაგრად გამომთვრალიყო, ძლივს გადაურჩა სიკვდილს. მისმა ჯარისკაცებმა ის ნიფხვისამარა გამოათრიეს საწოლი ოთახიდან და კოდორისაკენ წაიყვანეს.
ქამლათ-ფაშას მუჰაჯირებმა და აჯანყებულებმა ერთობლივი ძალებით მოკლე ხანში მთელ აფხაზეთზე კონტროლი დაამყარეს - სამურზაყანოს გამოკლებით და სოხუმში აფხაზეთის სამთავროს აღდგენა გამოაცხადეს. ქამლათ-ფაშამ აფხაზებს გამოუცხადა, რომ სტამბოლში, სულთან აბდულჰამიდ II-ის კარზე სამთავრო ტახტის ერთ-ერთი პრეტენდენტი იმყოფებოდა, რომლის ჩამოსვლამდეც, ტახტს თავად დაიკავებდა. რა თქმა უნდა, ეს ყველაფერი სიცრუე იყო. ქამლათ მარღანიას მთავრად გახდომა თვითონვე უნდოდა. მისი ბრძანებით, ოსმალური არმიის მთავარი შტაბი სოხუმის ოლქის სამხედრო განყოფილების შენობაში განლაგდა. სოხუმი ოფიციალურად გამოცხადდა აბდულჰამიდ II-ისადმი დაქვემდებარებულ ქალაქად, ხოლო ამბოხებულებმა კი საჯაროდ დაიფიცეს, რომ სულთნისათვის სისხლის უკანასკნელ წვეთამდე იბრძოლებდნენ.
აღსანიშნავია, რომ აფხაზეთის ქართული მოსახლეობის ამ ინციდენტში ჩათრევა თავიდანვე გათვალისწინებული იყო როგორც რუსების, ისე ოსმალების მიერ. ორივე მხარე იმედოვნებდა, რომ ქართველები რუსული არმიის მხარეს დადგებოდნენ, რადგან იმჟამად ჩვენში ანტიოსმალური განწყობილება უფრო ძლიერი იყო, ვიდრე ანტირუსული და თანაც, რაოდენ უცნაურადაც უნდა ჟღერდეს, ოსმალებისთვისაც და რუსებისთვისაც ეს თანაბრად მომგებიანი იყო: თუ ოსმალები გაიმარჯვებდნენ, ქართველები განწირულნი იყვნენ - მათ აფხაზები მოუღებდნენ ბოლოს; თუ რუსები გაიმარჯვებდნენ, ჩვენსა და აფხაზთა შორის მაინც მტრობა ჩამოვარდებოდა. ასე რომ, მოვლენები ყველა შემთხვევაში ჩვენს საწინააღმდეგოდ უნდა განვითარებულიყო. სხვათა შორის, სწორედ ამ მიზნითვე დაიხია უკან რუსულმა არმიამ აფხაზეთის ფრონტზე მაშინ, როდესაც სხვა ფრონტებზე თავდაცვითი პოზიციები ოსმალურ არმიას ეკავა. ამავდროულად, უკანდახეულმა რუსმა ჯარისკაცებმა ქალებისა და ბავშვების უსაფრთხო ადგილას გადაყვანაზე აფხაზეთის ქართველობას უარი განუცხადეს - ვერ მოვასწრებთ, მტერი მრავალრიცხოვანიაო.
ამრიგად, აფხაზეთის ქართველობა იძულებული გახდა, უსაფრთხოებაზე თავადვე ეზრუნა. ქამლათ-ფაშა მარღანიამ, რომელიც მართლა არ ელოდა, თუ ასე მოკლე ხანში ჩაიგდებდა ხელში მთელ აფხაზეთს, ქართველებთან მაინც მორიგება გადაწყვიტა - მან სოხუმის მკვიდრ ქართველობას ოსმალეთისადმი ლოიალობის გამოჩენისკენ მოუწოდა, სანაცვლოდ კი უსაფრთხოების გარანტია მისცა. ქართული მოსახლეობა მოწოდებას არ გამოეხმაურა, სოხუმი დატოვა და კოდორისპირა ტყეებში გამაგრდა. მოგვიანებით, მათ ქრისტიანი აფხაზებიც შეუერთდნენ, რომლებსაც ქამლათ-ფაშა არ ენდობოდა და რუსთა აგენტებად მიიჩნევდა. გაჩაღდა პარტიზანული მოძრაობა. გარდა ამისა, ქართველებმა მედესანტე მუჰაჯირების ნაწილიც გადმოიბირეს. „უმჯობესია, ოსმალებს გაემიჯნოთ, რადგან რუსები ბევრნი არიან, ვერ აჯობებთ და სამუდამოდ მოსწყდებით სამშობლოს; ამიტომ სანამ დროა, დაყარეთ იარაღი და დაუბრუნდით თქვენს სახლებს, რომლებიც კარგა ხანია, მოგელიან". - ეუბნებოდნენ ისინი მუჰაჯირებს.
ომის სხვა ფრონტებზე ოსმალური არმიის ზედიზედ დამარცხებამ, აბდულჰამიდ II გამოუვალ მდგომარეობაში ჩააყენა - კავკასიაში რუსები ბათუმს ემუქრებოდნენ, ხოლო ბალკანეთში კი ოსმალური შეიარაღებული ძალები კატასტროფის წინაშე იდგნენ. ასეთ ვითარებაში, აფხაზეთში საომარი მოქმედებების გაგრძელება უაზრობა იყო და ამიტომ, 1877 წლის ივნისში, სტამბოლიდან ქამლათ-ფაშას მკაცრად უბრძანეს, მოეხსნა მთელი ფრონტი და მისდამი დაქვემდებარებული სამხედრო ნაწილებიც ბულგარეთში ჩაეყვანა. ეს ბრძანება აფხაზი თავადისათვის მოულოდნელი აღმოჩნდა და სანამ ის ფიქრობდა, თუ როგორ გადაეცა ყველაფერი თანამებრძოლთათვის ისე, რომ ბუნტი არ გამოეწვია, გაჭირვების ტალ-კვესად რუსები მოევლინნენ. მეფისნაცვალმა, მიხაილ რომანოვმა, რომელმაც აგენტურის მეშვეობით ოსმალოთა გეგმები დეტალურად შეიტყო, გენერალ-ლეიტენანტ პავლე კრავჩენკოს ქამლათ-ფაშასთან საიდუმლო მოლაპარაკების დაწყება უბრძანა.
მოლაპარაკების მთავარი პირობა რუსების მხრიდან ამგვარი იყო: ქამლათ-ფაშას აფხაზეთის დატოვების შესაძლებლობას მისცემდნენ, თუ ის ყველა აფხაზს ხომალდზე აიყვანდა და ჯარის ნაწილებთან ერთად ბულგარეთში გადაიყვანდა. აღსანიშნავია, რომ რუსები ოსმალოთა აფხაზ სარდალს იმასაც აღუთქვამდნენ, რომ პირობაზე თანხმობის შემთხვევაში, აფხაზეთის ფრონტზე ერთთვიან მორატორიუმს გამოაცხადებდნენ, რათა ქამლათ-ფაშას აფხაზთა თავმოყრა არ გასჭირვებოდა. ცხადია, ქამლათ-ფაშა რუსებს დათანხმდა და პავლე კრავჩენკომაც თავის ჯარის ნაწილებს მკაცრად აუკრძალა ღალიძგის იქით ფეხის გადადგმა.
1877 წლის ივნისიდან აგვისტოს შუა რიცხვებამდე, ქამლათ-ფაშა მარღანიას ჯარი აბჟუისა და გუმის სოფლებს შეესია. ისინი აფხაზებს ოსმალეთში გადასახლებისაკენ მოუწოდებდნენ, თან აშინებდნენ, რომ ვინც სამშობლოში დარჩებოდა, რუსები ყველას დედაბუდიანად ამოწყვეტდნენ. ცხადია, ხალხი ამ მოწოდებას არ აჰყვა და ამიტომ ჯარს ძალის გამოყენებამაც მოუწია. ქამლათ-ფაშამ 27 ათასზე მეტი კაცი არეკა გემებზე და ბალკანეთისაკენ გაუყენა გზას. აფხაზეთი ხელახლა გავერანდა, განსაკუთრებით - გუმისთისა და კოდორის სანაპიროები. აღსანიშნავია, რომ გადასახლებულთაგან ყველა ეთნიკურად აფხაზი არ ყოფილა. ქამლათ-ფაშამ ბლომად წაიყვანა ქართველები და ბერძნებიც. სხვათა შორის, წაყვანილთა შორის იყო პირველი აფხაზი მწერლის, დიმიტრი გულიას მამის - იოსების ოჯახიც. გულიები ქართველები იყვნენ და გულრიფშის ახლოს, სოფელ ვარჩეში ცხოვრობდნენ. მოგვიანებით, იოსებმა და დედამისმა ოსმალეთიდან აფხაზეთში დაბრუნება კი მოახერხეს, მაგრამ აფხაზ მუჰაჯირებთან ხანგრძლივი დროით ცხოვრების გამო, დიმიტრი გულიას მამას მშობლიური ენა აღარც ახსოვდა, თავს აფხაზად მიიჩნევდა და სამშობლოში დაბრუნების შემდეგაც აფხაზად დარჩა.
1877 წლის 19 აგვისტოს, დაცარიელებული და ქამლათ-ფაშას ჯარისკაცებისაგან მთლად გადამწვარი სოხუმი რუსულმა არმიამ დაიკავა. გენერალ-ლეიტენანტი პავლე კრავჩენკო ამაყად მიათოხარიკებდა ცხენს უკაცრიელ ქუჩებში. მოგვიანებით კი მისმა ჯარისკაცებმა მთელ ქალაქში ძლივს მოაგროვეს ორმოცამდე კაცი, რომელთაც მისი მაღალკეთილშობილება კავკასიის მეფისნაცვლის საგანგებო ბრძანება წაუკითხეს - ამიერიდან აფხაზები რუსეთის იმპერიაში "დამნაშავე ეროვნებად" ცხადდებოდნენ. მათ ეკრძალებოდათ ზღვის ნაპირზე დასახლება, იმპერიის სახელისუფლებო ორგანოებსა და არმიაში სამსახური, ერობის არჩევნებში მონაწილეობა და ბევრი სხვა რამ.
P.შ. აფხაზების „დამნაშავე ეროვნებად" გამოცხადებამ ერთ მეტად თავისებურ და სავალალო მოვლენას ჩაუყარა საფუძველი, რასაც „ქართველთა გააფხაზება" ჰქვია, მაგრამ ეს სულ სხვა ისტორიაა...
(წყარო: „gzapress.ge")
