1939 წელს აიოვას შტატის ქალაქ დევენპორტში აიოვას უნივერსიტეტის პროფესორმა ვენდელ ჯონსონმა ექსპერიმენტში დამხმარედ თავისი ერთ-ერთი სტუდენტი, მარია ტიუდორი შეარჩია. მათ 22 უსახლკარო ობოლი ბავშვი აიყვანეს და ორ ნაწილად გაყვეს. ერთ ნახევარს მარია თბილი და საალერსო სიტყვებით მიმართავდა, მეორეს კი ნეგატიურად და აგრესიულად. უმეორებდა, რომ ისინი არავის სჭირდებოდა და მათ დანახვაზე ყველას ზიზღი ერეოდა. ამ ნახევარს მალე ფსიქოლოგიური პრობლემები შეექმნა და ბევრმა გამართულად ლაპარაკის უნარიც დაკარგა. პროფესორის სახელი რომ არ შებღალულიყო, ექსპერიმენტის შესახებ ინფორმაცია დიდი ხნით გასაიდუმლოებული იყო. აიოვას უნივერსიტეტმა ვანდალური ექსპერიმენტის ჩატარებისთვის 2001 წელს ოფიციალურად ბოდიში მოიხადა.
დოქტორმა ლევინმა სამხრეთ აფრიკაში ექსპერიმენტისთვის გეები და ლესბოსელები შეკრიბა, მიზანს მათთვის ,,სქესის შეცვლა" წარმოადგენდა. მკურნალობის ძირითადი მეთოდები ელექტროშოკი და ქიმიური კასტრაცია იყო. მონაწილეთა ზუსტი რიცხვი უცნობია. აპართეიდის არმიის ქირურგების თქმით, 1971-დან 1989 წლამდე დაახლოებით 900-მა ადამიანმა მიიღო მონაწილეობა, ამასთან უმეტესობა 16-დან 24 წლამდე იყო. პროექტის წამოწყების მიზეზს ჰომოსექსუალიზმის ამოძირკვის სურვილი წარმოადგენდა.
არმიის ფსიქიატრები, რომლებსაც კაპელანები (არმიის მღვდლები) ეხმარებოდნენ, არმიაში მყოფ ჰომოსექსუალებზე ნადირობდნენ და აღმოჩენისთანავე ფსიქიატრიულ განყოფილებაში აგზავნიდნენ, ვურტეკერჰუგტის საავადმყოფოს 22 პალატიდან ერთ-ერთში. საავადმყოფო სამხრეთ აფრიკის დედაქალაქ პრეტორიასთან ახლოს მდებარეობდა. მათზე, ვისაც ვერ ,,კურნავდნენ" წამლებით, შოკური თერაპიით, ჰორმონალური მკურნალობითა და სხვა რადიკალური ,,ფსიქიატრიული" საშუალებებით, იყენებდნენ ქიმიურ თერაპიასა და სქესის შეცვლის ოპერაციას.
გეებს სკამზე სვამდნენ და შიშველი მამაკაცის სურათს ანახებდნენ. თუკი მასზე რეაქცია ექნებოდათ, იყენებდნენ ელექტროშოკს. და ასე გრძელდებოდა მანამ, სანამ ფსიქოლოგიური შიში არ ჩაენერგებოდათ და რეაქცია არ განულდებოდა. შემდეგ შიშველ ქალს ანახებდნენ. ამ შემთხვევაში ელექტროშოკს პირიქით ხმარობდნენ - თუ რეაქცია არ ექნებოდათ. ექსპერიმენტის ავტორი დოქტორი ობრი ლევინი დარწმუნებული იყო, რომ მსგავსი მეთოდით ნარკომანების განკურნებაც შეიძლებოდა. ამჟამად ლევინი სასჯელს იხდის მამრობითი სქესის პაციენტების მიმართ ძალადობის გამო.
1971 წელს ფსიქოლოგმა ფილიპ ზიმბარდომ გადაწყვიტა, გამოეცადა, თუ როგორ შეიცვლებოდა ადამიანის ქცევა, თუკი ცოტა ხნით პატიმრის ან დაცვის ამპლუაში იქნებოდა. თავისი არსით ექსპერიმენტი არაეთიკური არ ყოფილა, მაგრამ შედეგები კატასტროფული აღმოჩნდა.
პატიმრები ისეთ სიტუაციაში იმყოფებოდნენ, რომელიც დისორიენტაციას, დეგრადაციასა და დეპერსონალიზაციას გამოიწვევდა. მონაწილეებისთვის რაიმე განსაკუთრებული რჩევა-დარიგება არ მიუციათ, შესაფერისი ტანისამოსი ჩააცვეს და სტენფორდის ციხეში შეუშვეს. პირველ დღეს ყველაფერმა კარგად ჩაიარა, მეორე დღეს კი პატიმრებში ბუნტი დაიწყო, რასაც მცველების შესაბამისი რეაგირება მოყვა. ამის შემდეგ ყველაფერი გაუარესდა. მცველები ზედმეტად შეიჭრნენ როლში და პატიმრების დამცირებაზე გადავიდნენ, რამაც უკურეაქცია გამოიწვია და ეს უკანასკნელნიც ვალში არ რჩებოდნენ. პატიმრებს აღენიშნებოდათ დეპრესია, უსუსურობის განცდა, არასრულყოფილი თვითშეფასება. ხანდახან მათ კაპელანები სტუმრობდნენ და ეკითხებოდნენ, როგორ აპირებდნენ ციხიდან თავის დაღწევას, რაზეც პატიმრები დაბნეულობის გამო ვერაფერს პასუხობდნენ. მათ ბოლომდე გაითავისეს თავიანთი როლი.დოქტორმა ზიმბარდომ ექსპერიმენტი ხუთ დღეში დაასრულა, რადგან ხედავდა, რომ სიტუაცია თანდათან უკონტროლებელი ხდებოდა. ამ ხანმოკლე ექსპერიმენტმა ადამიანის ადაპტირების უნარსა და ქცევის ნორმებზე საკმაოდ ბევრი ნიუანსი გამოავლინა.
ცხოველებზე ჩატარებული ექსპერიმენტები ადამიანებს ბევრ რამეში ეხმარება, განსაკუთრებით ფარმაციის დარგს, თუმცა არაეთიკური მაგალითებიც არსებობს. 1969 წელს მეცნიერთა გარკვეული ჯგუფის მიერ ორგანიზებულ ექსპერიმენტში მაიმუნებსა და ვირთხებს სხვადასხვა წამლებსა და ნარკოტიკებს აძლევდნენ - მორფინს, ალკოჰოლს, კოკაინს, კოდეინსა და ამფეტამინს. როდესაც ცხოველებს ამ წამლების მიღებას ასწავლიდნენ, იმ მოწყობილობასთან ტოვებდნენ, რომელშიც მოზრდილი პორციები იყო.
ექსპერიმენტის მიზანი იმის გარკვევა იყო, თუ რა გავლენას ახდენს ნარკოტიკი ფსიქიკაზე. ცხოველებზე ისე იმოქმედა ნარკოტიკმა, რომ ზოგიერთმა მაიმუნმა გაქცევა სცადა, მაგრამ უშედეგოდ და კიდურები დაიზიანეს. მაიმუნებს, რომლებსაც კოკაინი მისცეს, კრუნჩხვები დაეწყოთ და ჰალუცინაციების გამო ბევრმა საკუთარი თითების მოგლეჯა დაიწყო. მაიმუნმა, რომელმაც ამფეტამინი მიიღო, მკლავებიდან და მუცლიდან ბეწვი მოიგლიჯა. ის მაიმუნები კი, რომლებსაც კოკაინისა და მორფინის ნარევს აძლევდნენ, ორ კვირაში იხოცებოდნენ.
1924 წელს მინესოტას უნივერსიტეტის კურსდამთავრებულმა ფსიქოლოგმა კერნი ლენდისმა გადაწყვიტა გამოეკვლია, ემოციები სახის კუნთებთან მიმართებაში რა კავშირში იყო, ანუ ყველა ადამიანი ერთნაირად თუ გამოხატავდა და აღიქვამდა ისეთ ემოციებს, როგორიცაა ზიზღი, შოკირება, სიხარული და ა.შ.
ექსპერიმენტის ძირითადი მონაწილეები სტუდენტები იყვნენ. ისინი ლაბორატორიაში წაიყვანეს და სახეზე შავი ხაზები დაახატეს, რათა კუნთების მოძრაობა დაეფიქსირებინათ. შემდეგ კი ძლიერ სტიმულს აძლევდნენ ემოციის გამოსახატად. თითოეულ ემოციას ლენდისი ფოტოზე აფიქსირებდა. სტიმულები ამიაკის შესუნთქვას, პორნოგრაფიის ყურებას, ბაყაყებით სავსე კალათში ხელის ჩაყოფას მოიცავდა, თუმცა ,,ტკბილი ლუკმა" ექსპერიმენტის ბოლოსთვის იყო შემონახული.
ლენდისმა თაგვები მოიყვანა და ექსპერიმენტის თითოეულ მონაწილეს მათთვის თავის მოჭრა უბრძანა. ამის გაკეთებაზე ყველამ უარი თქვა, რადგან ცხოველი ეცოდებოდათ. თუმცა, დანის მოტანის შემდეგ მესამედმა ბრძანება შეასრულა. სიტუაციას ის ფაქტი აუარესებდა, რომ სტუდენტთა უმეტესობამ არ იცოდა, ოპერაცია სწორად როგორ ჩაეტარებინა და ცხოველებს საშინელი წამების გადატანა უწევდათ. ვინც უარი თქვა, მათ თვალწინ ლენდისმა თავად შეასრულა ეს პროცედურა.
ექსპერიმენტის საბოლოო დასკვნა იყო ის, რომ ადამიანები ემოციებს სხვადასხვანაირად გამოხატავენ. თუმცა ექსპერიმენტში ამაზე მნიშვნელოვანი რამ გამოიკვეთა: ადამიანთა დიდი ნაწილი მათთვის მიუღებელ რამესაც ჩაიდენს, თუკი სიტუაცია ასე მოითხოვს.
ბიჰევიორიზმის მამა ჯონ უოტსონი იყო ერთ-ერთი ფსიქოლოგი, რომელიც ექსპერიმენტებში ობოლ ბავშვებს იყენებდა. 1920 წელს მან მოინდომა გაერკვია, ადამიანს შიში თანდაყოლილად აქვს თუ შემდეგ იძენს. უოტსონმა საავადმყოფოდან 9 თვის ობოლი ბიჭი იშვილა, რომელსაც ალბერტი დაარქვა. ორი თვის განმავლობაში ალბერტი იზრდებოდა თეთრ კურდღელთან, თეთრ ვირთხასთან და მაიმუნთან ერთად. ოთახებში ასევე მრავლად იყო თმიანი და უთმო ნიღბები, ბამბის ქსოვილები, დამწვარი გაზეთები და ა.შ. როდესაც ალბერტი ოთახის შუაგულში ლეიბზე დასვეს და ლაბორატორიის ვირთხა მიუშვეს, ბავშვმა ცხოველთან თამაში დაიწყო და არანაირ შიშს არ ამჟღავნებდა.
ამის შემდეგ უოტსონმა მისი შეშინება გადაწყვიტა და რამდენჯერაც ვირთხას შეეხებოდა, მის უკან რკინის ნაჭერზე უროს ურტყამდა და ხმაურს ტეხდა. ბავშვს შეეშინდა და ტირილი დაიწყო. ეს მეორდებოდა ყოველთვის, როცა ბავშვი ვირთხასთან თამაშს მოინდომებდა. ალბერტმა მალე გააიგივა ხმაური თეთრ ვირთხასთან და აღარ ეკარებოდა, დანახვისთანავე ტიროდა. მას შიში გაუჩნდა ყველაფრის მიმართ, რაც ფაფუკი ან თეთრი იყო. საბოლოოდ მისი საავადმყოფოში გადაყვანა და ხანგრძლივი მკურნალობა გახდა საჭირო. თუმცა საავადმყოფო მანამ დატოვა, ვიდრე უოტსონი მის განკურნებას შეძლებდა.
1965 წელს ფსიქოლოგებმა მარკ სელიგმანმა და სტივ მაიერმა ძაღლები დაყვეს სამ ჯგუფად და დააბეს. პირველი ჯგუფის ძაღლებს გარკვეული დროის შემდეგ უვნებლად უშვებდნენ. მეორე ჯგუფში კი წყვილ-წყვილად დაყვეს და ყოველი მეორე ძაღლი ელექტროშოკს იღებდა, რომელიც ბერკეტის აწევის შემდეგ ჩერდებოდა. მესამე ჯგუფშიც იგივე იყო, ოღონდ ელექტროშოკი ბერკეტის აწევის შემდეგაც არ ჩერდებოდა. შეტევები მოულოდნელად ხდებოდა და მისი აცილება შეუძლებელი ჩანდა, რის გამოც მესამე ჯგუფის ძაღლებმა გაითავისეს, რომ მათი შველა გამორიცხული იყო და კლინიკური დეპრესიის ნიშნები დაეტყოთ. შემდეგ მესამე ჯგუფის ძაღლები ხელახლა ჩასვეს ყუთებში, ამჯერად ცალ-ცალკე და ისევ ელექტროშოკი გამოიყენეს, რომლისგან თავის დაღწევაც მარტივად, ყუთიდან ამოხტომით შეიძლებოდა, მაგრამ ძაღლები მხოლოდ უმწეოდ იყურებოდნენ. მათ ისევ უსუსურობის განცდა ჰქონდათ და უბრალოდ ნებდებოდნენ.
,,მილგრამის კვლევა" ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი ფსიქოლოგიური ექსპერიმენტია. იელის უნივერსიტეტის სოც-ფსიქოლოგმა სტენლი მილგრამმა ავტორიტეტებისადმი მორჩილების ფენომენის შესწავლა გადაწყვიტა. 1974 წელს მან მოხალისეები აიყვანა და პირობითად დაჰყო ,,მოსწავლეებად" და ,,მასწავლებლებად". თუმცა რეალურად ,,მოსწავლეები" დაქირავებული მსახიობები იყვნენ. ორივე მხარეს უთხრეს, რომ კვლევა მეხსიერებასა და სწავლის უნარს ეხებოდა.
მასწავლებლებსაც და მოსწავლეებსაც აძლევდნენ ბარათებს, რომლებიც, როგორც ეუბნებოდნენ, შემთხვევითობის პრინციპით ირჩეოდა. სინამდვილეში კი მოსწავლეებსაც იგივე ბარათები ჰქონდათ, რასაც მასწავლებლები კითხულობდნენ. მსახიობი მოსწავლეები იტყუებოდნენ, რომ მოსწავლის ბარათები მიიღეს. ორივე მხარე სხვადასხვა ოთახებში იყო განაწილებული და მხოლოდ ერთმანეთის ხმა ესმოდათ. მასწავლებლები კითხულობდნენ ტესტს ოთხი სავარაუდო პასუხით. თუ მოსწავლეები არასწორად უპასუხებდნენ, ისინი ელექტროშოკს მიიღებდნენ. ძაბვა ყოველ არასწორ პასუხზე იზრდებოდა. სწორი პასუხის შემთხვევაში კი არანაირი სასჯელი არ იყო და მასწავლებელი შემდეგ კითხვაზე გადადიოდა.
რეალურად, მოსწავლეებს არაფერი მოსდიოდათ, მთავარი დაკვირვების ობიექტი ექსპერიმენტში მასწავლებლები იყვნენ. თითოეულ "დარტყმაზე" მასწავლებლების ოთახში ყვირილი ისმოდა, რომელიც წინასწარ იყო მაგნიტოფონში ჩაწერილი. როცა ძაბვა ძალიან მაღლა ადიოდა, მოსწავლე კედელს მიაწყდებოდა და მასწავლებელს შეჩერებას სთხოვდა. ამას სასჯელის შეჩერება და ცოტა ხნით სიჩუმე მოჰყვებოდა ხოლმე.
ბევრ მასწავლებელს მწუხარების განცდა ეუფლებოდა და ექსპერიმენტის დასრულებას ითხოვდა. თუმცა მილგრამი მათ ამხნევებდა და მუდმივად იმეორებდა სტანდარტულ ფრაზებს: "თუ შეიძლება, გააგრძელეთ", "ექსპერიმენტი მოითხოვს, რომ განაგრძოთ", "ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ განაგრძოთ", "არჩევანი არ გაქვთ, უნდა განაგრძოთ", "ყველა პრობლემას საკუთარ თავზე ვიღებ, განაგრძეთ". ორმოცი მასწავლებლიდან მხოლოდ თოხთხმეტმა მოითხოვა შოკის შეწყვეტა, როდესაც ძაბვამ 450 ვოლტს მიაღწია, ხოლო სამას ვოლტამდე არცერთს პრეტენზია არ გამოუთქვამს.
1981 წელს ტომ პიტერსმა და რობერტ უოთერმან უმცროსმა აღწერეს მილგრამისა და სტენფორდის ციხის ექსპერიმენტები და განსაზღვრეს, როგორც ადამიანის ბნელი მხარის ყველაზე კარგი მაჩვენებლები.
დოქტორი ჰარი ჰარლოუ თანაგრძნობის არმქონე ადამიანი იყო, რომელიც ფართო საზოგადოებამ სოციალურ იზოლაციასთან დაკავშირებით რეზუსის მაიმუნებზე ჩატარებული ექსპერიმენტებით გაიცნო. დოქტორი ჰარლოუ ჩვილ მაიმუნებს იყენებდა, რომლებიც დედის გარეშე ვერ ძლებდნენ და სრულიად მარტო ათავსებდა წმინდა ფოლადისგან დამზადებულ ვერტიკალურ პალატაში, რათა კონტაქტი არავისთან და არაფერთან ჰქონოდათ. ეს დაახლოებით ერთი წლის განმავლობაში გრძელდებოდა. მაიმუნთა აბსოლუტურ უმრავლესობას ფსიქოზი ემართებოდა და ბევრი მათგანის განკურნება შეუძლებელი იყო. ჰარლოუმ დაასკვნა, რომ ნორმალური და ბედნიერი ბავშვობაც კი არაა იმის გარანტია, რომ დეპრესია არასდროს დაგემართება. სამეცნიერო მწერალმა დებორა ბლუმმა კი ამას "ჩვეულებრივი გრძნობის შედეგი" უწოდა.
ქალაქ სიეტლში მდებარე ვაშინგტონის უნივერსიტეტის პროფესორმა გენ საკეტმა, რომელიც ჰარლოუს ერთ-ერთი სტუდენტი იყო სადოქტორო ხარისხის დაცვისას, ერთხელ გამოთქვა მოსაზრება, რომ აშშ-ში ცხოველთა თავისუფლების მოძრაობის ჩამოყალიბების მიზეზი სწორედ ჰარლოუს ექსპერიმენტები გახლდათ. ჰარლოუს სხვა სტუდენტმა, უილიამ მეისონმა, კი განაცხადა, რომ ჰარლოუ ,,მიდიოდა იმ წერტილამდე, სადაც ბევრი ადამიანისთვის ცხადი ხდებოდა, რომ მისი საქმე არღვევდა ტრადიციული ეთიკის ნორმებს და ნებისმიერი, ვინც სიცოცხლესა და ადამიანებს აფასებს, ამას შეურაცხმყოფელად აღიქვამდა. ეს, მისი მხრიდან, ისეთი რამ იყო, რომ ეთქვა: «მე აქ კიდევ ათი წლით ვაპირებ დარჩენას. რისი გაკეთებაც მსურს, ისაა, რომ ჩემს უკან დიდი არეულობა დავტოვო». თუკი ეს იყო მისი მიზანი, შესანიშნავად გამოუვიდა."
1965 წელს კანადაში დაიბადა ბიჭუნა, სახელად დევიდ რეიმერი. რვა თვის ასაკში ბავშვი ექიმთან მიიყვანეს წინადაცვეთის ოპერაციისთვის. ოპერაციისას ჩვეულებრივი სკალპელის ნაცვლად ქირურგებმა დენზე მომუშავე იარაღი გამოიყენეს და ორგანოს ქსოვილების ნაწილი დაეწვათ. როდესაც აღშფოთებული მშობლები ფსიქოლოგ ჯონ მონის ეწვივნენ, მან გამოსავლად მარტივი პროცედურა შესთავაზა - სქესის შეცვლა, რამაც ისინი ჯერ დააბნია, შემდეგ კი დათანხმდნენ. მათ არ იცოდნენ ექიმის ჭეშმარიტი მიზანი: ის ცდილობდა დაემტკიცებინა, რომ სქესობრივი თვისებების ჩამოყალიბებაში მთავარი აღზრდაა და არა ბუნება. მისი ეგოისტური მიზნების ბადეში დევიდი გაეხვია და ლაბორატორიის ვირთხის როლში აღმოჩნდა.
დევიდს, შემდგომში ბრენდას, ხელოვნური ვაგინა გადაუნერგეს და ქალური ჰორმონების გამომწვევ პრეპარატებს ასმევდნენ. დოქტორი მონი ექსპერიმენტს წარმატებულად თვლიდა და უარყოფით შედეგებზე არაფერს ამბობდა. მიუხედავად ყველაფრისა, ბრენდა ბიჭივით იქცეოდა, ბევრ საკითხთან დაკავშირებით მუდმივი კონფლიქტები ჰქონდა და ხშირად დაბნეული იყო გაურკვევლობის გამო. საქმეს ყველაზე მეტად აუარესებდა ის, რომ მან საკუთარი ჩვილობის ისტორია არ იცოდა და ვერ ხვდებოდა, რატომ ჰქონდა ბიჭის აზროვნება. ამან ოჯახში დიდი ბზარი გააჩინა. ბრენდას დედა თვითმკვლელობისკენ გახდა მიდრეკილი, მამა ალკოჰოლიკად იქცა, ძმა კი მუდმივად დეპრესიაში ვარდებოდა.
საბოლოოდ, როგორც იქნა, თოთხმეტი წლის ბრენდას მშობლებმა სიმართლე უთხრეს. ბრენდამ მოინდომა, ისევ დევიდი გამხდარიყო. შეწყვიტა ესტროგენის მიღება, რომელიც ქალური ჰორმონების სიჭარბეს იწვევდა. მომავალში კი მამაკაცური სასქესო ორგანოც გადაინერგა. როგორ განვითარდა შემდგომში მოვლენები, ნაკლებადაა ცნობილი, რადგან დოქტორი მონი ისევ წარმატებულად თვლიდა ექსპერიმენტს და არაფერს ამბობდა იმის შესახებ, თუ რისი გადატანა მოუხდა დევიდს. საბოლოოდ, 38 წლის ასაკში დევიდმა თავი მოიკლა.
(მოამზადა რუსუდან ჯაბანიშვილმა)
