ქართველი პუბლიცისტი, კრიტიკოსი, რევოლუციონერ-დემოკრატი, პოლიტიკური და საზოგადო მოღვაწე, სამოციანელთა თაობის თვალსაჩინო წარმომადგენელი და ილია ჭავჭავაძის ერთ-ერთი უახლოესი თანამებრძოლი, ნიკო ნიკოლაძე დაიბადა 1843 წლის 9 ოქტომბერს (27 სექტემბერს) ქ. ქუთაისში. ნიკო ნიკოლაძის მამა იაკობ ნიკოლაძე იმ დროს ცნობილი მეწარმე და ვაჭარი იყო. იაკობს ქუთაისში არაერთი წარმოება ჰქონდა და ფოთის პორტით ხშირად შემოჰქონდა სხვადასხვა დანადგარები უცხოეთიდან.
მე-19 საუკუნემდე საქართველოში ვაჭრობა ფრიად სათაკილო საქმედ ითვლებოდა. ქართველები თაკილობდნენ და მას მარტო უცხოელები აწარმოებდნენ: ებრაელები, სომხები, ფრანგები, რომელთაც ძველ დროიდან მოსახლეობის ნება ჰქონდათ მინიჭებული ზოგიერთ ქალაქის და სოფლების განკერძოებულ უბნებში. ნიკო ნიკოლაძე იგონებდა: "ბაბუაჩემი პირველი ქართველი ყოფილა, რომლსაც ეს საქმიანობა დაუწყია იმერეთში, იქნება საქართველოშიაც. მანამდე ქართველები ამას თაკილობდნენ და ამით მხოლოდ უცხოელები იყვნენ დაკავებული... იმერელი გლეხკაცის ცოლი ამ საქმიანობისას პირისახეს თათრის ქალივით აიხვევდა, არავინ წამასწროს თვალი ამ საზიზღარ საქმეზეო".
ნიკო ნიკოლაძემ 1860 წელს დაამთავრა ქუთაისის გიმნაზია და იმავე წელს გამოაქვეყნა თავისი პირველი წერილები ჟურნალ „ცისკარში" (NN 9,10).
1861 წელს შევიდა პეტერბურგის უნივერსიტეტის იურიდიულ ფაკულტეტზე. მისი სწავლა პეტერბურგის უნივერსიტეტში ხანმოკლე გამოდგა. სტუდენტთა დემონსტრაციაში მონაწილეობისათვის ნ. ნიკოლაძე დააპატიმრეს და უნივერსიტეტიდანაც დაითხოვეს. ციხიდან გათავისუფლების შემდეგ პეტერბურგში ცხოვრება აუკრძალეს, მაგრამ მეამბოხე სულის ადამიანს ვერაფერი აშინებს. 1862 ჟურნალ „ცისკარში"გამოაქვეყნა მხატვრული ნარკვევი „პეტერბურგის მხარეზე", რომელშიც აღწერილია სტუდენტთა ცხოვრება.
1862 წელს საქართველოში დაბრუნდა. მონაწილეობდა ჟურნალ „ცისკრის" ფურცლებზე ძველ და ახალ თაობას შორის გამართულ იდეურ-პოლიტიკურ ბრძოლაში. საზოგადოებრივ ასპარეზზე გამოსვლისთანავე ნიკო ნიკოლაძემ მიზნად დაისახა არსებული სოციალურ-პოლიტიკური მდგომარეობის შეცვლისა და მშრომელთა ცხოვრების გაუმჯობესებისთვის ბრძოლა.
ნიკო ნიკოლაძე კვლავ პეტერბურგს გაემგზავრა და გაზეთ „ნაროდნოე ბოგატსტვოს" რედაქტორობდა. 1864 ჟურნალ „სოვრემენიკში" გამოქვეყნდა მისი ნარკვევი „პროვინციული სურათები", ამავე წელს სწავლის გასაგრძელებლად საზღვარგარეთ წავიდა, პარიზიდან თანამშრომლობდა გაზეთ „სანკტ-პეტერბურგსკიე ვედომოსტში". ა. გერცენის მიწვევით თანამშრომლობდა „კოლოკოლში", რომელშიც დაბეჭდა სტატიები: „გლეხთა გათავისუფლება საქართველოში", „ჩვენი მომავალი ვექილები", „მოსკოვსკიე ვედომოსტის სამსჯავროს წინაშე", „თბილისიდან", „ივლისის დღეები თბილისში", „საქართველოდან". „კოლოკოლში" თანამშრომლობა ნიკოლაძემ ა. გერცენთან და ნ. ოგარიოვთან უთანხმოების გამო შეწყვიტა. ნიკოლაძემ ლონდონში პ. ლაფარგის მეშვეობით გაიცნო კ. მარქსი, რომელსაც მისთვის შეუთავაზებია I ინტერნაციონალის წარმომადგენლობა კავკასიაში, მაგრამ ევროპაში სასწავლებლად წასულ ახალგაზრდას სამშობლოში დაბრუნება ნაადრევად მიუჩნევია. 1866 ნიკოლაძემ ფრანგულ ენაზე გამოსცა თავისი პირველი წიგნი „მთავრობა და ახალი თაობა", 1868 ჟენევაში მ.ელპიდინთან ერთად გამოსცა ნ. ჩერნიშევსკის თხზულებათა პირველი ტომი და რომანი „რა ვაკეთოთ?!", რომელთა შესავალი წერილები ეკუთვნის ნიკოლაძეს. შვეიცარიაში ყოფნის დროს 1868 დაამთავრა ციურიხის უნივერსიტეტი და დაიცვა დისერტაცია თემაზე „განიარაღება და მისი ეკონომიკური და სოციალური შედეგები" (ფრანგულ ენაზე ცალკე წიგნად გამოვიდა ჟენევაში), რისთვისაც მიენიჭა ციურიხის უნივერსიტეტის დოქტორის ხარისხი. იგი იყო პირველი ქართველი, რომელმაც უცხო ენაზე დაიცვა დისერტაცია.
1870 იანვარში ნიკოლაძე ქუთაისში დაბრუნდა, ხოლო მარტში უკვე თბილისში გადმოვიდა გაზეთ „დროების" თანამშრომლად. 1871 წლიდან სათავეში ჩაუდგა ჟურნალ „კრებულს", რომელშიც გამოაქვეყნა ბევრი საპროგრამო ხასიათის სტატია პოლიტიკურ და ლიტერატურის საკითხებზე. 1872 პარიზში იმოგზაურა და თავისი შთაბეჭდილებები სათაურით „სხვათა შორის" ჟურნალ „კრებულში" გამოაქვეყნა. 1873 წელს იგი კვლავ პარიზში იყო, ამჯერად ტყიბულის ქვანახშირის საქმეების მოსაგვარებლად. 1873 წლის 1 აპრილიდან პარიზშივე დაიწყო ჰექტოგრაფიულად ნაბეჭდი გაზეთ „დროშის" გამოცემა (დაისტამბა 10 ნომერი). მაისში ნიკოლაძე უკვე სამშობლოში დაბრუნდა და დაიწყო დიდი ლიტერატურულ-საზოგადოებრივი მოღვაწეობა; თანამშრომლობდა გაზეთ „დროებასა" და ჟურნალ „კრებულში"; 1878-იდან გამოსცემდა გაზეთ „ობზორს", რომელიც 1880 წელს მთავრობამ დახურა და მისი რედაქტორი სტავროპოლში გადაასახლა.
1881 წლის თებერვალში ნ. ნიკოლაძე, მრავალგზის თხოვნის შემდეგ, გაათავისუფლეს გადასახლებიდან და ნება დართეს, ეცხოვრა მხოლოდ პეტერბურგში. 1881 წელს ნიკოლაძე სტავროპოლიდან პეტერბურგში გადავიდა, სადაც ფართო ლიტერატურულ მოღვაწეობას ეწეოდა. 1886 წლიდან მეორე დასის ერთ-ერთი ხელმძღვანელი იყო. 1887-1891 თბილისში რედაქტორობდა გაზეთ „ნოვოე ობოზრენიეს", თანამშრომლობდა ჟურნალ „მოამბეში". 1894-1912 წლებში არჩეული იყო ფოთის ქალაქის თავად. მთელი ოცი წლის განმავლობაში სათავეში ედგა ქალაქ ფოთს. მისი ხელმძღვანელობით ჭაობიანი პატარა ფოთი მოკლე დროში დიდი პერსპექტივების მქონე ქალაქად გადაიქცა.
1917 თებერვლის რევოლუციას პეტერბურგში შეხვდა. 1917-1918 წლებში ნ. ნიკოლაძე იყო საქართველოს ეროვნული საბჭოს, ხოლო 1919-1921 წლებში საქართველოს დამფუძნებელი კრების წევრი. 1918 წლის 26 მაისს მან ხელი მოაწერა საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგენის აქტს. 1917 წელს მისი უშუალო მონაწილეობით დაარსდა საქართველოს ეროვნულ-დემოკრატიული პარტია. იყო ამ პარტიის საპატიო თავმჯდომარე. 1920 ნიკოლაძე საზღვარგარეთ გაემგზავრა, როგორც ჭიათურუს მანგანუმის საექსპორტო საზოგადოების დელაგაციის მეთაური; იქ შეიტყო საქართველოში საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების ამბავი და მაშინვე სამშობლოში დაბრუნება ითხოვა. 1924 წელს დაბრუნდა საქართველოში. ნიკოლაძემ დიდი როლი შეასრულა ქართული ლიტერატურის კრიტიკის განვითარებაში. მანვე მოგვცა ი. ჭავჭავაძისა და გ. ორბელიანის მხატვრული შემოქმედების ღრმა ანალიზი.
ნიკო ნიკოლაძე ყველას ანცვიფრებდა გაბედული გეგმებითა და პროექტებით, საინჟინრო-ეკონომიკური აზროვნების სიღრმითა და ორიგინალურობით.
ნიკო ნიკოლაძემ დიდი ღვაწლი დასდო შავი ქვის და მადნების მოძიება-დამუშავებას, ფოთის ნავსადგურის აშენებას.
ნიკო ნიკოლაძემ მილიონერ ინჟინერ პალაშკოვთან ერთად 1867-1874 წლებში ააგო თბილისი-ფოთის რკინიგზა, რომელიც პირველი აღმოჩნდა ამიერკავკასიაში. ნიკო ნიკოლაძე ამისთვის დაჯილდოვდა ოქროს ჟეტონით, რომელიც უფლებას აძლევდა, უფასოდ ემოგზაურა რუსეთის ნებისმიერი რკინიგზით.
ნიკო ნიკოლაძე 1884-1886 წლებში აქტიურად მონაწილეობდა სურამის გვირაბის პროექტის დამუშავებასა და განხორციელებაში.
1885-1893 წლებში ნიკო ნიკოლაძემ თბილისის მუნიციპალურ მშენებლობაში მთავარი როლი შეასრულა - ააგო ავჭალის წყალსადენი, ხელი შეუწყო ცხენიანი ტრამვაის ("კონკის") ორგანიზაციას, აბანოების რეკონსტრუქციას და სხვ.
ნიკო ნიკოლაძე გარდაიცვალა 1928 წლის 1 აპრილს 85 წლის ასაკში. დაკრძალულია მთაწმინდის პანთეონში.
1948 წელს სოფელ დიდ ჯიხაიშში დაარსდა ნიკო ნიკოლაძის სახლ-მუზეუმი.
(მოამზადა სალომე ნაცვლიშვილმა)
