- +

 

 

რუსთაველის 800 წლისთავისადმი მიძღვნილ საიუბილეო სხდომაზე წარმოთქმული სიტყვა (1966)

 

 

 

ძვირფასო ამხანაგებო! ძვირფასო მეგობრებო!.. პატივცემულო სტუმრებო!

 

რა იქნებოდა ცივილიზაციის, კულტურის ისტორია, რომ ეს ისტორია უსასრულოდ სწორ, ზომიერად გაშლილ ტრამალს ჰგავდეს და ამ სწორი უსასრულობის ზედაპირზე აქა-იქ ცად აზიდულნი, ცაში ავარდნილნი არ იყვნენ მწვერვალები, რომელნიც ჩვენი დედამიწის ყოველი კუთხიდან ჩანან. ეს მწვერვალები მუდამ გვტაცებენ თვალსა და გონებას, განუწყვეტლივ გვიხმობენ თავისკენ, როგორც თქვა კავკასიონის ქედების მიმართ ჩვენგან ამ რამდენიმე წლის წინ წასულმა მშვენიერმა ქართველმა პოეტმა: „მსდევდნენ, მეძახდნენ, მიზიდავდნენ ის მწვერვალები...“.

 

მწვერვალები...

 

მაგრამ ამ ცადაზიდულ, დიდებულ მწვერვალთაგან ზოგნი, მარადიული თოვლით დაფარულნი, მეფური სიმშვიდით დგანან, გვაოცებენ და არ გვაშფოთებენ, თვალს გვჭრიან და ძილს არ გვიკრთობენ, ზოგნი კი უხსოვარი დროიდან აქამდე არ დამცხრალან, აქამდე არ დამშვიდებულან და თავისი ვულკანური მოუსვენრობით დღესაც შფოთავენ, დღესაც არ გვასვენებენ, ძილს არ გვანებებენ.

 

ჩემო ძვირფასო მეგობრებო! ჩვენო ძვირფასო სტუმრებო! თუ ჩვენ ოდესმე დედამიწის რომელსამე კუთხეში ამგვარი მწვერვალების ძირას ერთმანეთს შევხვედრივართ, იცოდეთ, საქართველომ დღეს თქვენ გისტუმრათ არა ცადაზიდული, მარადთოვლიანი, მეფურად მშვიდი მისი მყინვარის, უშბას ან თეთნულდის ძირას, საქართველომ თქვენ მოგიხმოთ ჯერაც დაუმცხრალ, ჯერაც ბობოქარ მწვერვალთან, მოგიხმოთ მე-12 საუკუნის მარად ცოცხალი ქართველი პოეტის შოთა რუსთაველის იუბილეზე. მან, სწორედ მან, პოეტმა შოთა რუსთაველმა არ დააძინა ქართველი კაცი 700 წელიწადს.

 

მადლობა ღმერთს!

 

მაგრამ საქართველომ თქვენ იმიტომ როდი მოგიხმოთ, რომ მხოლოდ ამ უძილობის ამბავი მოგიყვეთ.

 

მართალია, მას სურს კიდეც დაწვრილებით მოგითხროთ მისი დრამატიზმით აღსავსე წარსულის ამბავი, ის ამბავი, თუ როგორ გადაურჩა სრულ ფიზიკურ განადგურებას ეს პატარა ქვეყანა საუკუნეების განმავლობაში, ქვეყანა, რომელმაც პირველი რომანი მეხუთე საუკუნეში შექმნა საკუთარ ალფაბეტზე და ამავე საუკუნეში თარგმნა ბიბლია.

 

არც მხოლოდ იმიტომ შევყრილვართ აქ, რომ ჩვენ, ქართველებმა, კანონიერი სიამაყის სიტყვები მოგასმენინოთ რუსთაველის გამო, იმის გამო, რომ შვიდასი წელიწადია, რაც ქართველი კაცი ამ დღეზე ოცნებობს, ოცნებობს მადლობა უთხრას თავის დიდ წინაპარს შოთა რუსთაველს, საქვეყნოდ, მთელი დედამიწის გასაგონად, რადგანაც ქართველ კაცს, ისტორიის მრავალ პარადოქსთაგან ერთ უდიდეს პარადოქსად მუდამ ის ამბავიც მიაჩნდა, რომ ამ შვიდასი წლის მანძილზე მსოფლიო მნათობთა თანავარსკვლავედში შოთა რუსთაველს მისი კუთვნილი ადგილი არ ჰქონდა მიჩენილი. ჩვენ კი მუდამ გვჯეროდა: ქართველ ერს, რომ სხვა მისია არც ჰქონოდა ამქვეყნად, რუსთაველის წარმოშობით მოიხდიდა თავის ვალს კაცობრიობის წინაშე.

 

დიახ, ეს ასეა, მაგრამ საქართველომ თქვენ დღეს მოგიხმოთ და გისტუმრათ ცოცხალ ფორუმზე, ცოცხალ ზეიმზე, იმ პოეტის იუბილეზე, ვინც ჯერ კიდევ შუა საუკუნეების წყვდიადში ყველაზე მაღალ კვარცხლბეკზე დააყენა ადამიანი, დაიცვა და ადიდა ადამიანი, ვინც დიდებული ჰიმნი უძღვნა გონების განთავისუფლებას და მებრძოლი ჰუმანიზმის ქადაგებით შვიდასი წლის შემდეგაც ჩვენს გვერდით დადგა ჩვენს მრისხანე ეპოქაში.

 

და რა დიდი სიხარულის მომგვრელია იმის შეგნება, რომ ეს დღე, ჩვენგან ამდენი ხნის ნაოცნებარი და მხოლოდ ჩვენს ეპოქაში გათენებული დღე, ქართველთა დიდი წინაპრით - შოთა რუსთაველით შთაგონებული დღე, გადაქცეულია ხალხთა ძმობისა და მეგობრობის ზეიმად, მშვიდობისა და პროგრესის იდეების, ჰუმანიზმის მაღალი პრინციპების ზეიმად. აქ, ამ დარბაზში, დღეს შეყრილნი ვართ დედამიწის თითქმის ყოველი კუთხის წარმომადგენელნი, რომელთაც გვსურს გულახდილად ვისაუბროთ დღევანდელი ჩვენი კაცობრიობის ბედ-იღბლის, მისი კულტურის არსებითი საკითხების გამო. გავიაზროთ, რას გვიქადის ხვალინდელი დღე - იმ ძალების ზეიმს, ვისთვისაც თანაბრად ძვირფასია ეგვიპტის მიწაზე ნაპოვნი სამი ათასი წლის წინანდელი პაპირუსიც და ტეიარ დე-შარდენის ნააზრევიც, ინკების ტაძართა ნაშთებიც და პიკასოს ტილოებიც, - თუ იმ ძალების გამრავლებას, ვინც ახლა ბომბებს აყრის ვიეტნამის უძველეს მიწაზე მლოცველ ბუდისტებს, ვინც ოცნებობს ფაშიზმის ხელახალ აღორძინებაზე, ან კიდევ... ვისაც მშრომელი ხალხისთვის მავნედ და უსარგებლოდ მიაჩნია წარსულის მიერ კაცთა მოდგმის სადიდებლად შექმნილი უძვირფასესი სულიერი ფასეულობანი, ვინც ველურად წიხლავს კულტურის მონაპოვრებს და დღეს, მეოცე საუკუნის სამოციან წლებში, ჩვენდა სავალალოდ, ინკვიზიციის შემაძრწუნებელ დღეებს გვახსენებს.

 

ჩვენს მიზანს სრულიადაც არ შეადგენს პოლიტიკის სფეროში შეჭრა. მაგრამ, როდესაც საქმე ეხება კაცობრიობის არსებობის უმაღლესი აზრის, ადამიანის არსებობის უმაღლესი აზრის - მისი სულისა და გონების, მისი კულტურის ხელყოფას, - მაშინ გაჩუმება უთუოდ დანაშაულია. მართალია, რუსთველმა გვასწავლა, რომ მხოლოდ კეთილის არსებაა გრძელი, რომ ბოროტებას არ უწერია გამარჯვება, რომ „უმსგავსო საქმე ყოველი მოკლეა, მით ოხერია“, მაგრამ რუსთველმა, სწორედ რუსთაველმა გვასწავლა ისიც, რომ, ვიდრე კაცს კაცი ეთქმის, ბოროტებას ქედი კი არ უნდა მოუდრიკოს, არამედ მთელი არსებით წინ აღუდგეს მას და მის დამხობამდე ვერ მოისვენოს.

 

ამიტომ არის ჩვენთვის ძვირფასი და შეულეველი ქართველი პოეტი შოთა რუსთაველი, პოეტი, რომელმაც უკვდავი ჰიმნი უმღერა ადამიანს, უკვდავი ჰიმნი უმღერა ადამიანის გონებასა და გონიერებას.

 

ამიტომ არის ძვირფასი და შეულეველი რუსთველის სახელი ჩვენს ეპოქაში, ჩვენს მრისხანე საუკუნეში, როცა ისტორიის ბედუკუღმართობით, ქვეყნების სათავეში ზოგჯერ საბედისწეროდ აღზევებულთა ხელში ადამიანის ფასი ისე ხშირად მერყეობს რიცხვებსა და ნულს შორის, როგორც აქციების კურსი ბირჟებზე.

 

გავხადოთ ადამიანის ფასი სტაბილური - აი, რუსთველის იდეალი. აი, მთავარი ლოზუნგი, რაც უნდა ეწეროს ჩვენი ეპოქის პროგრესის, მშვიდობისა და თავისუფლებისათვის მებრძოლი ძალების მაღალ დროშაზე.

 

ადამიანი!

 

ადამიანისა და ადამიანობის უპირველეს ნიშნად კი რუსთველს სიყვარული მიაჩნდა, მისი უკვდავი პოემა სიყვარულის ჰიმნია, ხოლო ამ ჰიმნის ლეიტმოტივი რუსთველურად თქმული უკვდავი მარადიული ჭეშმარიტებაა: სიყვარული „აგვამაღლებსო“.

 

მაშ ჩავიხედოთ თვით „ვეფხისტყაოსანში“.

 

მაგრამ ჯერ ის გავარკვიოთ, თუ რა საფუძველზე, რა სულიერ სამყაროში აღმოცენდა ეს დიდებული პოემა.

 

რუსთველის დროინდელი საქართველო იყო სახელმწიფო, რომელიც ჰუმანისტურ პრინციპებს ემყარებოდა და რომლის კულტურულ საფუძველსაც ჰუმანისტური სულისკვეთება შეადგენდა. ამას რომ ვამბობთ, აქვე გავიხსენოთ, რომ საქმე შეეხება ერთობ ადრეულ ხანას, მეთორმეტე საუკუნეს, როდესაც დღევანდელ ევროპაში არსებულ სახელმწიფოთა უმრავლესობა და ამ სახელმწიფოთა კულტურა ძალიან შორს იდგა თავისი განვითარების მწვერვალისაგან.

 

ქართველთა ამ სახელმწიფოს შექმნას შეუჩერებელი აღმასვლის ხანგრძლივი ეპოქა უსწრებს წინ. და როდესაც ამ აღმასვლის ეპოქას თვალს გადაავლებთ, შესაძლოა ისეთი შთაბეჭდილება დაგრჩეთ, რომ თითქოს ის ძალები, რომლებიც რუსთველის წინა საუკუნეებში ქმნიდნენ ქართულ კულტურას, რაღაცნაირად ჩქარობდნენ ამ კულტურის ზვიადი შენობის კედლების ამოყვანას, რათა ბოლოს შოთა რუსთაველს საშუალება მისცემოდა სწორედ მეცამეტე საუკუნეში მომხდარი საბედისწერო კატასტროფისთვის სულ რაღაც ორი-სამი ათეული წლით დაესწრო და ეს შენობა დიდებულად მოეგუმბათებინა.

 

ცხადია, ეს „სიჩქარე“ თვით კულტურის შინაარსს როდი გულისხმობს. ლაპარაკია კულტურული აღმშენებლობის საოცარი ინტენსივობის ხარისხზე. ყოველ შემთხვევაში ის, რაც ქართველობამ მოასწრო ქრისტიანობის მიღების შემდეგ IV-XII საუკუნეთა მანძილზე, მუდმივი თავდაცვითი ომების, მტერთაგან რბევისა და ნგრევა-განადგურების ვითარებაში, გაცილებით მეტ დროს საჭიროებდა.

 

ინტენსიურმა კულტურულმა საქმიანობამ ცხოვრების ყველა სფერო მოიცვა. ეს თანაბრად ითქმის როგორც საგანმანათლებლო საქმის, ისე ხელოვნების სულ სხვადასხვა დარგების შესახებ, აგრეთვე ფილოსოფიური და საისტორიო მწერლობის, განსაკუთრებით მხატვრული მწერლობის შესახებ.

 

უკვე პირველსავე ჰაგიოგრაფიულ თხზულებებში, ხოლო შემდეგ სასულიერო პოეზიაშიც და საისტორიო თუ ფილოსოფიურ მწერლობაშიც აშკარა გამოკვეთილობით იჩინა თავი ისეთმა ასპექტებმა, რომლებიც გულისხმობდნენ სწორედ ადამიანს, ადამიანის განხილვას მის მთლიანობაში - როგორც სულიერი, ისე ფიზიკური აღნაგობის თვალსაზრისით, ტკბობას ადამიანის სიმშვენიერით, სიყვარულის მოტივებს, აგრეთვე ჭეშმარიტების დაურიდებელი ძიებისა და დაეჭვების მომენტებს.

 

აქ საკმარისი იქნება გავიხსენოთ, როგორი შეუფარავი აღტაცებით აგვიწერს მეათე საუკუნის ქართველი მწერალი გიორგი მერჩულე გრიგოლ ხანძთელის - ბერისა და ასკეტის ფიზიკურ სრულყოფილებას:

 

„ხოლო იყო ხილვითა დიდ, ხორცითა თხელ, ჰასაკითა სრულ, ყოვლად კეთილ, სრულიად გვამითა მრთელ და სულითა უბიწო“.

 

ხოლო ბუდას ცხოვრების ერთ-ერთი პირველი ქრისტიანული ვერსია - ქართული „სიბრძნე ბალაჰვარისი“ წმინდანად შერაცხილ აბენეს მეფეს სიკვდილის წინ ამგვარ გულის შემძვრელ აღსარებას აღმოათქმევინებს:

 

„ბუნებით თანაც ყოველსა სულსა მწუხარება განშორებისათვის ხორცთასა და დატევებისათვის ჰაერისა და ნათლისა და წარსვლისათვის უცხოებად, სადა იგი არა ვიცით, თუ ვითარსა იწროებასა მივალთ“.

 

არც კონფესიური წრეების მიერ ხშირად სატანის განსახიერებად მიჩნეული ქალის ქართველთა განმანათლებლად მოვლენა ყოფილა შემთხვევითი ქართული ქრისტიანული კულტურისათვის. არც ფსევდო-დიონისე არეოპაგელის, საერთოდ, ნეოპლატონიზმის იდეებით გატაცება, პლატონისა და არისტოტელეს დაუცადებელი შესწავლა, ბოლოს - იმავე სასულიერო მწერლობის წიაღიდან მაღალგანვითარებული საერო მწერლობის ამოზრდა და ქართული ენის მესიანისტური სულისკვეთებით გამსჭვალული სადიდებლის შექმნა ყოფილა შემთხვევითი ქართული კულტურისათვის.

 

თუ დავუმატებთ ყოველივე ამას, რომ საქართველოში მისი გეოგრაფიული მდებარეობისა და აქ მცხოვრები ხალხის ტემპერამენტისა და მსოფლშეგრძნების მეოხებით იმთავითვე ხდებოდა უმაღლესი ხასიათის სინთეზი დასავლურ და აღმოსავლურ კულტურათა (ხაზს ვუსვამ _ სინთეზი და არა მექანიკური შერწყმა), მაშინ ჩვენ მიახლოებით მაინც მონიშნული გვექნება რუსთაველის წინა საუკუნეების და თვით რუსთაველის ეპოქის ქართული კულტურის, მისი იდეალების კონტურები.

 

მაგრამ, როგორც ზემოთ ვთქვი, ეს ყოველივე იყო ზვიადი შენობის მხოლოდ საძირკველი და კედლები, რომელიც მოუგუმბათებელი დარჩებოდა, საქართველოს შოთა რუსთაველი რომ არ მოვლენოდა.

 

რუსთაველმა დაასრულა, საბოლოოდ ჩამოაყალიბა და გამოკვეთა ადამიანობის ის უმაღლესი იდეალი, რომელზეც კი საერთოდ შეეძლო ეოცნება შუა საუკუნეების მსოფლიოს, და ვაი, რომ არა მარტო შუა საუკუნეებისას. მან მანამდე და შემდეგშიც დიდხანს არნახულ სიმაღლეზე აიყვანა ადამიანი. ამით მან დიდი ხნის წინ უსწრო ევროპის რენესანს.

 

მაშ ასე! ყველაფერი გამზადებულია რთული ქიმიური რეაქციისათვის, ახალი უძვირფასესი და უკეთილშობილესი ელემენტის მოსაპოვებლად, რეაქციაში შემავალი ყველა ელემენტი მოცემულია, აკლია მხოლოდ ერთი რამ - ამ შემთხვევაში უმთავრესი _ ელექტრული დენის ნაპერწკალი.

 

 ეს ღვთაებრივი ნაპერწკალია რუსთველის გენია. მხოლოდ და მხოლოდ ამ გენიალობის მეოხებით გახდა შესაძლო, წარმოქმნილიყო ის უძვირფასესი და უკეთილშობილესი ელემენტი, რომელსაც ეწოდება „ვეფხისტყაოსანი“.

 

აქ დამსწრეთა უმრავლესობას ჩემზე უკეთ მოეხსენება, რა იყო ის გორდიასეული კვანძი, რომლის გახსნა ვერა და ვერ მოახერხა შუა საუკუნეთა აზროვნებამ - რელიგიურმა, ფილოსოფიურმა, რელიგიურ-ფილოსოფიურმა თუ მხატვრულმა. ეს გახლდათ შემეცნებაში გაჩენილი უფსკრული ღმერთსა და გამოვლენილ სამყაროს, შემოქმედსა და შექმნილს შორის. შედეგი მუდამ ერთი იყო: ჭეშმარიტია მხოლოდ ღმერთი, ხოლო გამოვლენილი სამყარო, მატერიალური ქვეყანა ანუ სოფელი, როგორც ძველ საქართველოში უწოდებდნენ - მხოლოდ მოჩვენებაა, სიზმარია, არარსებულია, ბოროტების, სატანის საუფლოა.

 

 დაჰიპნოზებული, მოჯადოებული შესჩერებოდა კაცობრიობა ამ გათიშულ სამყაროს, უფსკრულის ამ ორ ნაპირს, და გამოსავალი ვერსად ეპოვნა. და თუ ფილოსოფოსნი და ასკეტნი ნუგეშს მასში ჰპოვებდნენ, რომ აქეთ, გამოღმა ნაპირს საერთოდ ზურგს შეაქცევდნენ ხოლმე და მხოლოდ მიღმა მხარეს მიაპყრობდნენ მზერას, მწერალთა და ხელოვანთა ხვედრი უფრო ძნელი აღმოჩნდა. ერთი მხრივ, ისინი მთელი არსებით აქ იყვნენ, ამ სამყაროში, გამოღმა ნაპირას, თუნდაც იმ უბრალო მიზეზის გამო, რომ მასალა, რომლისგანაც მათ თავიანთი ქმნილებანი უნდა გამოეძერწათ, წმინდა ცნებებისგან კი არ შედგებოდა, არამედ სწორედ ამ გამოღმა სამყაროს უკავშირდებოდა, _ მათთვის ეს იყო კონკრეტული ჭეშმარიტება; მეორე მხრივ, რელიგია და ფილოსოფია მათ ასწავლიდა, რომ ჭეშმარიტია მხოლოდ მიღმა ნაპირი, უფსკრულს გაღმა არსებობა, ხოლო გარემომცველი სინამდვილე დასაგმობია და ზურგშესაქცევი. და ასე, მათ შეგნებაში გაჩენილი გამოუვალობის შინაგანი განცდა მძიმე დაღად აჩნდა მათსავე შემოქმედებას.

 

ასე გრძელდებოდა საუკუნეთა მანძილზე.

 

ასეთად გვესახება ჩვენ ვითარება იმ ეპოქისა, რომელშიაც ქვეყანას მოევლინა ქართველი პოეტი შოთა რუსთაველი.

 

აქ წინასწარ უნდა შევნიშნოთ: ერთი წუთით დავუშვათ, რომ ჩვენ არაფერი ვიცით რუსთველის მსოფლმხედველობის შესახებ, ამ თვალსაზრისით არ შეგვისწავლია „ვეფხისტყაოსანი“. ვინც ამ პოემას ერთხელ მაინც წაიკითხავს, მისთვის ისედაც ნათელი უნდა შეიქნეს, რომ ავტორი ამ პოემისა, როგორადაც იგი წარმოგვესახება „ვეფხისტყაოსნის“ სტრიქონებიდან, წმინდა ფსიქოლოგიური მხრივ არასგზით არ შეიძლება იყოს მიმდევარი რაიმე დუალისტური კონცეფციისა. „ვეფხისტყაოსნის“ ავტორისათვის ისევე არ შეიძლება არსებობდეს გათიშული სამყარო, როგორც არ არსებობენ მისთვის ბუნებაგათიშული, გაორებული გმირები. „ვეფხისტყაოსნის“ პერსონაჟები მონოლითურნი არიან. ისინი თითქოს კლდის ვეება ნატეხებისაგან არიან გამოძერწილნი. ტარიელი არ არის გათიშული, გაორებული პიროვნება. მიუხედავად იმისა, რომ ნესტანის პოვნის იმედი გადაიწურა და მანაც უდაბნოს შეაფარა თავი, ცხოვრებას განუდგა. შექმნილ სიტუაციაში მთლიანი პიროვნება სხვაგვარად ვერ მოიქცეოდა. ეს, სხვათა შორის, კარგად დაამტკიცეს ჩვენმა ფსიქოლოგებმა.

 

ზემოთქმულიდან თავისთავად ცხადი უნდა იყოს, რომ „ვეფხისტყაოსანში“ ჩვენ მონისტურ თვალსაზრისს ვეძებთ. მაგრამ რა ხასიათისა უნდა იყოს ეს მონიზმი? შეიძლება დავუშვათ, რომ თავისი ეპოქის დუალიზმი რუსთაველმა იმით დაძლია, რომ საერთოდ მოხსნა გაღმა ნაპირის პრობლემა? ჩვენს მეცნიერებაში ამგვარი აზრიც გამოითქვა _ რუსთველი მხოლოდ ამქვეყნიურობითაა დაინტერესებული, მისი ინტერესების სფერო ამქვეყნიურობის საზღვრებს პრინციპულად არ სცილდებაო. ჩემი აზრით, საკითხის ამგვარად დაყენება, საკითხის გამარტივებაა. მოდი, ნუ უგულვებელვყოფთ ისტორიულ თვალსაზრისს და ნუ მივაწერთ რუსთველს იმას, რაც სულ უკანასკნელ ხანს, აგერ სულ ერთი საუკუნის მანძილზე იქნა მოპოვებული: ნუ ავურევთ ერთმანეთში აზროვნების შეუზღუდველობასა და თავისუფლებას, ერთი მხრივ და ათეიზმისა და მატერიალიზმის მიჯნებამდე მისვლას, მეორე მხრივ. ეს უკანასკნელი მომენტი, რამდენადაც საქმე მე-12 საუკუნეს ეხება, საერთოდ გამორიცხულად უნდა მივიჩნიოთ. მოვლენები მათშივე მოცემული კანონებით უნდა ავხსნათ და არა ჩვენს მიერ მათთვის თავსმოხვეულით.

 

წინააღმდეგ გაცილებით უფრო გვიანდელ ხანაში გამოთქმული თვალსაზრისისა, რუსთველს არ მოუხსნია გაღმა ნაპირის პრობლემა, მაგრამ, წინააღმდეგ მისივე ეპოქის გაბატონებული ტრადიციისა, ზურგი არ შეუქცევია გამოღმა ნაპირის სინამდვილისათვის თეორიულადაც კი. და, მიუხედავად ამ ორი წინააღმდეგობისა, უფსკრული მაინც დაძლეულია.

 

უფსკრული იმით დაიძლია, რომ თვით იგი, ეს უფსკრული იქნა გამოცხადებული ბოროტებად და არა მოვლენათა სამყარო. ხოლო რუსთველის მიხედვით, ბოროტება არაარსია, იგი მხოლოდ მოჩვენებაა, ილუზია - ღმერთსა და ქმნილებას შორის უფსკრულად გაწოლილი. ვისაც სურს ღმერთს ეზიაროს, მან ბოროტება უნდა დაამარცხოს, უნდა დაამტკიცოს მისი არაარსობა, დარწმუნდეს გამთიშველი უფსკრულის არ არსებობაში. ამ გზის გავლაა სწორედ სატანის დათრგუნვა და უზენაესთან მიახლოება.

 

ღმერთმა იმიტომ როდი შექმნა ქვეყანა, რომ ბოროტების საუფლოდ ექცია იგი. ან, როგორც რუსთველი ამბობს, „ბოროტიმცა ვით შეექმნა კეთილისა შემოქმედსა!“, „ღმერთი კეთილს მოავლინებს  და ბოროტსა არ დაბადებს!“ უთვალავი ფერით გაშლილი ქვეყანა ღმერთის მიერ არის შექმნილი და შექმნილია სწორედ კაცთათვის, ადამიანისთვის, რადგან ადამიანი ღმერთის წილია. უიმისოდ სამყაროს მთლიანობა ვერ იარსებებს და ადამიანი ახორციელებს სწორედ გამოვლენილი სამყაროს კვლავ ღმერთთან დაბრუნების, მასთან შერთვის აღმავალ ხაზს.

 

საამისოდ ორი გზა არსებობს - სიყვარული და სიბრძნე.

 

რუსთველის გაგებით, სიყვარულს მიწიერ არსებობაშივე შეუძლია გვაზიაროს უმაღლეს ჰარმონიას და ამგვარად მიგვაახლოვოს უზენაესს. რაც შეეხება სიბრძნეს, იგი გონების გზით ხორციელდება, ხოლო გონების შესაძლებლობანი რუსთველისათვის უსაზღვროა. ადამიანს გონება იმიტომ აქვს ბოძებული, რომ მისთვის შექმნილი ქვეყანა შეიმცნოს, აქვე ამოიკითხოს არსებობის უღრმესი საიდუმლოებანი და უზენაესი მიზნის მისაღწევად გამოიყენოს ეს ცოდნა: „არა ვიქმ, ცოდნა რას მარგებს ფილოსოფოსთა ბრძნობისა, მით ვისწავლებით მოგვეცეს შერთვა ზესთ წყობრთა წყობისა“. ბრძენისთვის არ არსებობს გამთიშველი უფსკრული. მან იცის, რომ ეს უფსკრულია ილუზია და არა ქვეყანა. ხოლო ილუზიას, ბოროტებას არცოდნა ბადებს.

 

აქ არის პრინციპული სხვაობა რუსთველსა და შუა საუკუნეთა ტრადიციულ აზროვნებას შორის.

 

შუა საუკუნეთა მოაზროვნე იტყვის: ჭეშმარიტება ამქვეყნად არ იპოება, ეს ქვეყანა მხოლოდ ბოროტების საუფლოა, მოჩვენებაა, ილუზიაა. ეს ქვეყანა ისევე არ ჰგავს ღმერთს, როგორც წყვდიადი არა ჰგავს მზეს.

 

რუსთველი იტყვის: ეს ქვეყანაც ღმერთის მიერ არის შექმნილი, და, შექმნილია კაცთათვის, ხოლო კაცი ღმერთის წილია; მაშასადამე, ამქვეყნად კაცის მოქმედება კაცის პირდაპირი დანიშნულებაა და არა ბოროტების ტყვეობაში ყოფნა. მხოლოდ კაცის აქტიური მოქმედებით დაითრგუნება ბოროტება და გამოაშკარავდება მისი არაარსობა. ეს ქვეყანა მზით არის განათებული, ხოლო მზე ხატია ღმერთისა, ქვეყნიური სინათლეც ღვთაებრივი სინათლეა და არა ბნელი, წყვდიადი.

 

რუსთველი იტყვის: უზენაესი ჭეშმარიტების საწვდომად ადამიანს არ სჭირდება მისტიკური ექსტაზის გზით მიიღოს გამოცხადების სიბრძნე. ღმერთმა ადამიანს გონება მიანიჭა მისივე - ღმერთის ბუნების განსასახიერებლად ადამიანში, ღმერთი და ადამიანი სწორედ გონების მეოხებით არიან ერთიანი, და ამდენად ადამიანის გონების შესაძლებლობებიც უსაზღვროა.

 

არ ვიცი, ვინ როგორ ფიქრობს, მაგრამ მე მეჩვენება, რომ ამ ფუძემდებლური იდეების დასამკვიდრებლად სულაც არ იყო აუცილებელი ქრისტიანული ფილოსოფიის, კონფესიონალური ცრურწმენებით შეურყვნელი ქრისტიანული მოძღვრების ფარგლებს გარეთ გასვლა. მიუკერძოებელი ადამიანი ყოველივე ამის საკმაო საფუძველს სახარებაშიც იპოვის, მოგვიანო ხანის ქრისტიან ფილოსოფოსებზე რომ არაფერი ვთქვათ. მით უფრო მიაკვლევდა ამას გენიალური პოეტის ინტუიცია. ისიც შესაძლოა, რუსთველმა გაცილებით მეტი დაინახა ქრისტიანობაში, ვიდრე ამას სპეკულატური ფილოსოფია ახერხებდა. რაღა თქმა უნდა, როგორც ჩვენმა მეცნიერებმა ცხადყვეს, ეს ყოველივე ესოდენ ნათლად ვერ გამოიკვეთებოდა, ფსევდო-დიონისე არეოპაგელის ფილოსოფიური ღვაწლი რომ არა. მაგრამ აქ ხომ ლაპარაკია ამა თუ იმ იდეის გამოსამუშავებლად არსებულ საკმაო საფუძველზე და არა იდეათა უშუალო სესხებაზე.

 

რაკი გამოირიცხა შემქმნელსა და შექმნილს შორის გავლებული უფსკრული და დაისახა ადამიანის ღმერთამდე ამაღლების უშუალო გზები (სიყვარული და სიბრძნე), ცხადი უნდა იყოს, რომ ადამიანის მოქმედებას ფასი უნდა ჰქონდეს არსებობის ორივე პლანისთვის _ საღმრთო და საამქვეყნო პლანებისათვის. აქედან კი უდიდესი მნიშვნელობის დასკვნა გამომდინარეობს: ღმერთთან შესარწყმელად მსწრაფი ადამიანის ამქვეყნიური საქმიანობა ფუჭად და ამაოდ დაშვრომა კი არ არის ამაოებისავე ასპარეზზე (როგორც მიღებული იყო შუა საუკუნეთა ტრადიციისამებრ), არამედ მთლიანი სამყაროს განვითარების პროცესის უცილობელი ნაწილია, საბოლოოდ ისევ და ისევ საღმრთო საქმეა. ოღონდ ისიც ცხადია, რომ ეს ეხება მხოლოდ ისეთი ადამიანის მოქმედების სფეროს, ვინც სიყვარულის თუ სიბრძნის მეოხებით თავისი სწრაფვა უკვე მიმართა უზენაესისკენ. რაც შეეხება სიყვარულით ან სიბრძნით გაუსხივოსნებელ არსებობას, იგი განწირულია ბოროტების ილუზორული ბატონობის ბორკილებში იტანჯებოდეს, ხოლო ამ სფეროში მარადიული არა არის რა: „უმსგავსო საქმე ყოველი მოკლეა, მით ოხერია“. აქ სრული ძალით მოქმედებს „სოფლისთვის“ დადგენილი მსწრაფლწარმავლობისა და ამაოების კანონები.

 

აი, რატომ არის, რომ როდესაც ვამბობთ - რუსთველმა ადამიანი მანამდე და შემდეგშიც დიდხანს არნახულ სიმაღლეზე აიყვანაო, ვგულისხმობთ ადამიანობის იდეას და არა უბრალოდ ადამიანს. ტარიელი მთელი კაცობრიობის, მომავლის ადამიანის განსახიერებაა და არა უბრალოდ ინდოთ მეფე. იგივე ითქმის ავთანდილის, ნესტანის, თინათინისა და ფრიდონის შესახებ. იმიტომ არიან ისინი მეფენი, რომ რეალურმა ვითარებამაც ხაზი გაუსვას მათს გამორჩეულობას, განსაკუთრებულობას ყოველდღიურზე, ჩვეულებრივზე ამაღლებას.

 

ამიტომ არის, რომ ამ პერსონაჟთა მიმართ ყოველ ფეხის ნაბიჯზე ნახმარი ეპითეტი _ „მზე“, უბრალო სამკაული ან სიტყვის მასალა როდია. აქ მზესთან შედარებასაც ღრმა ფილოსოფიური საფუძველი აქვს, რადგან მზე ღვთაების ხატია და, ამდენად, ადამიანის მზეობა მის ღვთაებრიობას ადასტურებს.

 

აქ ერთ საგულისხმო გარემოებას მინდა მივაქციო თქვენი ყურადღება. „ვეფხისტყაოსნის“ არქიტექტონიკა მეტად და მეტად რთულია. პოემა რამდენიმე პლანში მოაზრებული ნაწარმოებია. ოღონდ ნიშანდობლივია, რომ ყოველი პლანი თანაბარი გულმოდგინებით არის დამუშავებული უმცირეს დეტალებამდე. ეს პლანები ერთიმეორეზე კი არ დევს ნიადაგის შრეებივით და ამით განცალკევებულობის შთაბეჭდილებას კი არ ქმნის: ყველა ეს პლანი ურთიერთგამჭოლი და ურთიერთშემავსებელია, მხოლოდ სკრუპულოზური ანალიზის მეოხებით შეიძლება მათი გამოყოფა.

 

მგონი, მსოფლიო ლიტერატურის ისტორიაში ამგვარ ნაწარმოებთა რიცხვი თითებზე ჩამოითვლება, მაგრამ ეს როდია მთავარი. მთავარი ის არის, რომ ამგვარად გააზრებული და აგებული ნაწარმოები მკითხველთა უჩვეულოდ ფართო წრეს გულისხმობს. „ვეფხისტყაოსანი“ თანაბრად სანუკვარი წიგნი იყო ბრძენკაცისთვისაც და უბრალო მიწის მუშისთვისაც, ამათ შუა მოქცეული სულ სხვადასხვა ფენის, გონებისა და განსწავლის ხარისხის ადამიანთთვისაც. ყოველი მათგანი სწორედ მისთვის შესატყვის აზრს პოულობდა ამ პოემაში.

 

რაკი ასეა, ისიც უნდა გამოვიძიოთ, რას გვეუბნება `ვეფხისტყაოსანი~ ჩვენ, მკითხველებს, რომელთა რიცხვი მილიონებს მოიცავს. რას გვეუბნება ჩვენ რუსთველი ამქვეყნიური ცხოვრების თაობაზე?

 

კვლავ და კვლავ ვიმეორებთ: რუსთველი გვეუბნება, რომ ამ ქვეყნად უდიდესი ღირებულებაა ადამიანი და მხოლოდ ადამიანი, რომ ადამიანი უნდა იყოს ჰარმონიულად მშვენიერი - მშვენიერი უნდა იყოს მისი სული, მისი სხეული, მისი გონებაც და მისი მოქმედება, რომ ადამიანმა ისე უნდა სრულყოს თავისი ნებელობა, რომ მხოლოდ მაღალი მიზნებისკენ მიმართოს აზრიც და საქმეც.

 

მაგრამ, რაც მთავარია, რუსთველი გვეუბნება, რომ ადამიანის განდიდებისათვის, შესატყვის სიმაღლეზე დაყენებისათვის არას გვარგებს მჭვრეტელობითი, პასიური ჰუმანიზმი; რომ საჭიროა აქტივობა და აქტივობა, მუდმივი დაუცხრომელი ქმედება და ამით ბოროტების დათრგუნვა. აი რა აქცევს ადამიანს ადამიანად, აი რა შეამუსვრინებს ყოფას, რომ თხა და მგელი ერთად სძოვდეს, - ე. ი. ყოფას, როდესაც განხორციელდა ჰუმანიზმის უმაღლესი და უკეთილშობილესი იდეალები.

 

ბოროტების ტყვეობაში მყოფი ნესტანის გამოსახსნელად აუცილებელი იყო ჭირთა გაძლება, აუტანელი ტანჯვის მოთმენა, გადაულახავ დაბრკოლებათა გადალახვა და აქტივობის ისეთი უნარის გამოვლინება, რომელიც თითქმის წარმოუდგენელია უბრალო მოკვდავთათვის. ამჯერად დავეხსნათ ნესტანის ქაჯეთში ტყვეობისა და მისი გამოხსნის უღრმეს რელიგიურ-ფილოსოფიურ სიმბოლიკას და ჩვენთვის მისაწვდომ პლანში წავიკითხოთ „ვეფხისტყაოსანი“. ზედმეტია იმაზე ლაპარაკი, რომ ამ პლანშიც იმას გვასწავლის რუსთველი, რასაც უღრმეს პლანში: ბრძოლა მარადი და შეუპოვარი, აქტივობა, მოქმედება და კიდევ ერთხელ მოქმედება, წარბშეუხრელი შერკინება ბოროტების აღმოსაფხვრელად.

 

აი რატომ იქცა „ვეფხისტყაოსანი“ მეორე სახარებად ქართველთათვის, რატომ არ დააძინა მან ქართველი კაცი შვიდას წელიწადს, არ დააძინა, თავისი თავის რწმენა არ დააკარგვინა და შეაძლებინა ჩვენს დრომდე, ჩვენს ეპოქამდე მოეტანა თავისი ნატანჯი და ნაგვემი, ლამის სისხლისგან დაწრეტილი და მაინც მშვენიერი სხეული, თავისი განაწამები, მაგრამ მაინც მოუღლელი, უდრეკი და მშვენიერის მისაღებად კვლავაც მზადმყოფი სული.

 

და ჩვენ გვახარებს ეს დღე, როდესაც რუსთაველის ქმნილება ქართველ ხალხთან ერთად მთელი კაცობრიობის ორგანული კუთვნილება ხდება. როდესაც ევროპელი თუ ამერიკელი, აზიელი თუ აფრიკელი შეეცადა ამ პოემაში, ისე როგორც ქართველმა კაცმა საუკუნეების განმავლობაში, ამოიკითხოს უფრო მეტი, ვიდრე სარაინდო რომანს, თუნდაც ლამაზად გალექსილს, შეუძლია დაიტიოს. მაშინ ჩვენ კიდევ ერთხელ ვიტყვით ყველას გასაგონად „რომელთა ასხენან ყურნი სმენად, ისმინენ!“ მოისმინეთ „ვეფხისტყაოსნის“ ბრძნული და სამარადჟამო იგავი. ტარიელი - ზოგადი ადამიანის, კაცობრიობის სახე, განწირულებას მისცემია, რადგან ბოროტების დათრგუნვის, ჭეშმარიტების მიკვლევის ყველა იმედი გადაწურული აქვს. და სწორედ ამ დროს, ამ ყველაზე კრიტიკულ მომენტში მოევლინება ტარიელს მისივე მეორე არსება - გონების განსახიერება ავთანდილი. მოევლინება, რათა დაუბრუნოს მას რწმენა, რათა კვლავ აგრძნობინოს საკუთარი ძალმოსილება და მოაგონოს: „არა ვიქმ, ცოდნა რას მარგებს ფილოსოფოსთა ბრძნობისა“.

 

აი. ეს არის ჩვენი უმთავრესი სათქმელი დღეს, ამიტომ წარმოვდექით თქვენს წინაშე ამ მოხსენებით, ამ დიდებულ ფორუმზე. ძვირფასო სტუმრებო! დღევანდელ ადამიანს, მსგავსად ტარიელისა, არ აკლია სიბრძნე, არ აკლია ძალმოსილება, ოღონდ ტარიელისავე მსგავსად, ბოროტებისა და საშიშროების წინაშე მას დღეს დაკარგული აქვს თავისი ძალების რწმენა, თითქოს აღარც კი სჯერა, რომ შეძლებს ეს სიბრძნე და ძალმოსილება მოიხმაროს ბოროტების დასათრგუნავად. ჩვენო ძვირფასო სტუმრებო,

 

- მივაშველოთ ტარიელს ავთანდილი!

 

- დავუბრუნოთ ადამიანს რწმენა!